শংকৰদেৱৰ বৈষ্ণৱ ধৰ্মৰ ভাৱধাৰাৰ লগত চুফীবাদৰ সামঞ্জস্য: এটি তুলনা – চাহিন জাফ্ৰি

পোন্ধৰ শ শতিকাত ভাৰতবৰ্ষত নৱবৈষ্ণৱ আন্দোলনৰ যি ঢৌ উঠিছিল, তাৰ অন্যতম গুৰি ধৰোতা আছিল মহাপুৰুষ শ্ৰীমন্ত শংকৰদেৱ৷ তেওঁ অসমত প্ৰৱৰ্তন কৰা একশৰণ নামধৰ্মই জাতি-ধৰ্ম-বৰ্ণ নিৰ্বিশেষে এক শ্ৰেণী বৈষম্যহীন সমাজ গঠনত গুৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকা লৈছিল৷ তেওঁৰ সহজ-সৰল, যুক্তিবাদী, দাৰ্শনিক তথা তাত্ত্বিক কথাবোৰে সৰ্বসাধাৰণৰ হৃদয় জয় কৰিব পাৰিছিল বাবেই শংকৰী ধৰ্মৰ প্ৰভাৱ অতি কম সময়ৰ ভিতৰতে সমগ্ৰ অসমতে বিয়পি পৰিছিল৷ এই ধৰ্ম প্ৰচাৰ আৰু প্ৰসাৰৰ বাবে তেওঁৰ শিষ্য মাধৱদেৱৰ স’তে লগ লাগি অনেক পদ পুথি, গীত-মাত, কাব্য, নাট, ভাওনা, নৃত্য আদি সৰ্বসাধাৰণে বুজিব পৰাকৈ ৰচনা কৰিছিল৷ মহাপুৰুষজনাই উপাসনাৰ গৃহ হিচাবে কীৰ্তনঘৰ বা নামঘৰৰ আবিষ্কাৰ কৰে, য’ত সমূহীয়াভাবে হৰিনাম শ্ৰৱণ-কীৰ্তনৰ জৰিয়তে ধৰ্ম চৰ্চা কৰিব পাৰি৷ আনহাতে তেওঁলোকৰ সাংগঠনিক আধাৰতে পৰৱৰ্তী সময়ত সত্ৰ স্থাপিত হৈছিল, য’ত মহাপুৰুষ দুজনাৰ কৃষ্টি-কলা ভাওনা আদিৰ চৰ্চা কৰা হৈছিল৷

মহাপুৰুষজনাৰ মতে ঈশ্বৰত উত্তম ভক্তি কৰিবলৈ হ’লে সকলো প্ৰাণীকে আত্মসম জ্ঞান কৰিব লাগে, বিশেষকৈ সকলো মানুহক ঈশ্বৰৰ অংশ হিচাপে জ্ঞান কৰিব লাগে৷ ধৰ্মৰ নামত মানুহৰ মাজত সৰু-বৰ জ্ঞান নকৰিবলৈ আৰু স্পৃশ্য-অস্পৃশ্য আদি ভাব নাৰাখিবলৈ তেওঁ শিক্ষা দিছিল৷ শ্ৰীমন্ত শংকৰদেৱে নিজৰ সাধনাৰ ক্ষেত্ৰ অকল হিন্দু সমাজতেই সীমাবদ্ধ নাৰাখি অসমৰ অহিন্দু জনজাতীয় লোকৰ মাজতো বিয়পাই দিছিল৷ গাৰো, মিকিৰ, মিৰি, কছাৰী, ভূটিয়া আদি জনজাতিৰ উপৰিও মুছলমান ধৰ্মৰ মানুহেও তেওঁৰ ওচৰত শৰণ লৈছিল৷ এই কথাৰ প্ৰমাণ ইতিহাসত পোৱা যায়৷ শংকৰদেৱৰ শিষ্য চান্দসাই এজন মুছলমান সম্প্ৰদায়ৰ লোক আছিল৷ তেওঁ মহাপুৰুষজনাৰ গুণত আকৃষ্ট হৈ তেওঁৰ শিষ্যত্ব গ্ৰহণ কৰিছিল৷ আনকি তেওঁৰ বংশধৰ সকলে নামধৰ্ম গ্ৰহণ কৰি আজিও চলি আছে বুলি প্ৰমাণ পোৱা যায়৷

চুফীবাদ মানে হৈছে – প্ৰেম, স্বাৰ্থহীন আৰু বৈষম্যহীন বাণীৰে মানুহক ইছলাম ধৰ্মৰ পিনে আকৰ্ষিত কৰাৰ ভাৱধাৰা৷ বিভিন্ন শ্ৰেণীৰ বিদ্বান আৰু পণ্ডিতসকলৰ মতামতৰ পৰা এইটো অৰ্থই প্ৰকাশ পায় যে- বগা ঊণৰ বস্ত্ৰ পৰিধান কৰি সহজ-সৰল ভাবে জীৱন নিৰ্বাহৰ মাজেৰে একান্তভাবে সাধনাত ব্ৰতী হৈ থকা আল্লাহ বা খোদা ভক্ত মুছলিম সাধক সকলক চুফী বোলা হয়৷ তেওঁলোকে বৈষ্ণৱ আদৰ্শৰে অনুপ্ৰাণিত হৈ ইছলাম ধৰ্মৰ পবিত্ৰ বাণীসমূহ সহজ-সৰল ভাষাত জনসাধাৰণৰ মাজত প্ৰচাৰ কৰিছিল৷ চুফীমতৰ মূল তত্ত্ব হ’ল- আল্লা তালাৰ সত্য ৰূপৰ সৈতে সাক্ষাৎকাৰ আৰু সংসাৰত জীৱননিৰ্বাহ কৰিও জীৱনৰ পৰা মুক্তি লাভ কৰাত বিশ্বাস কৰা৷ নীতি আৰু যুক্তি চুফীবাদৰ আধাৰ৷ পবিত্ৰতা, আবেগ আৰু সততাৰ ওপৰত চুফীবাদ প্ৰতিষ্ঠিত৷ চুফীসাধক সকলৰ শ্ৰেণীবিহীন সমাজৰ ধাৰণা, ইছলামৰ বৰ্ণহীন নীতি আৰু সাম্যবাদৰ আদৰ্শৰ লগতে গোড়ামিবিহীন সমাজৰ নীতিয়েই হৈছে চুফীবাদৰ লক্ষ্য৷ তেওঁলোকে ধৰ্মীয় গোড়ামীৰ বিপৰীতে প্ৰেম আৰু দয়াৰে ধৰ্ম, সহিষ্ণুতা আৰু বৈষয়িক চিন্তাৰ ঠাইত আধ্যাত্মিক চিন্তা-চৰ্চাৰে শান্তি তথা সদভাৱেৰে ৰাইজক মিলা-প্ৰীতিৰে থাকিবলৈ অনুৰোধ জনাইছিল৷

অসমলৈ ধৰ্মপ্ৰচাৰৰ বাবে অহা চুফীসাধক সকলৰ ভিতৰত গীয়াছুদ্দিন আউলিয়া, আজান ফকীৰ, ইছমাইল গাজী, নিজামুদ্দিন আদিৰ নাম উল্লেখযোগ্য৷

গীয়াছুদ্দিন আউলিয়াক অসমত (কামৰূপত) ইছলাম ধৰ্ম প্ৰচাৰ কৰা প্ৰথম ধৰ্মগুৰু বুলি কোৱা হয়৷ ১৩২১-২২ খ্ৰীষ্টাব্দত বংগৰ চুলতান গীয়াছুদ্দিন বাহাদুৰ শ্বাহে কামৰূপ আক্ৰমণ কৰিছিল আৰু কিছুদিন ৰাজত্বও কৰিছিল৷ তেওঁৰ লগতেই গীয়াছুদ্দিন আউলিয়া অসমলৈ আহে আৰু হাজোত দৰগাহ পাতি ইছলাম ধৰ্ম প্ৰচাৰ কৰে৷ এওঁৰ সাধুতাৰ বাবেই সেই সময়ত পুৰণি কোচ হাজোত অনেক স্থায়ী বাসিন্দাই ইছলাম ধৰ্ম গ্ৰহণ কৰিছিল৷ বৰ্তমান হাজোৰ পোৱামক্কাৰ দৰগাহত এইজনা ধৰ্মগুৰুৰ কবৰ আছে৷

খ্ৰীষ্টীয় সপ্তদশ শতিকাৰ আৰম্ভণিতে সুদূৰ মধ্য প্ৰাচ্যৰ বাগদাদৰ পৰা অসমলৈ অহা ইছলামধৰ্মী চুফীসাধক হ’ল-আজান ফকীৰ৷ তেওঁৰ প্ৰকৃত নাম- শ্বাহ মিলন বা শ্বাহ মিৰাণ৷ তেওঁ শংকৰদেৱৰ বৈষ্ণৱী ৰীতিৰ লগত সংগতি ৰাখি অসমত ইছলাম ধৰ্ম প্ৰচাৰ কৰিছিল আৰু হিন্দু-মুছলমানৰ মাজত ঐক্যৰ ভেটি বান্ধিছিল৷ আজান ফকীৰে অসমীয়া সমাজ-সংস্কৃতি, গীত-মাত, ৰীতি-নীতিৰ বিষয়ে বুজ লৈ অসমীয়াৰ গঢ়েৰে ৰূপ লৈছিল আৰু অসমীয়া থলুৱা গীত-মাতৰ আৰ্হিত জিকিৰ-জাৰী সমূহ ৰচনা কৰিছিল৷ শংকৰদেৱ-মাধৱদেৱৰ ঘোষা-পদৰ চানেকি তেওঁৰ জিকিৰ সমূহত দেখা যায়৷ আজান ফকীৰে ৰচনা কৰা জিকিৰ-জাৰি সমূহে হিন্দু-মুছলমান উভয় সম্প্ৰদায়ৰ মাজতেই সমানে জনপ্ৰিয়তা অৰ্জন কৰিছিল৷ আজান ফকীৰৰ গাত থকা সৎ গুণসমূহৰ বাবে সেই সময়ত বহু হিন্দু লোকে তেওঁৰ ওচৰত শৰণ লৈছিল আৰু ইছলাম ধৰ্মলৈ ধৰ্মান্তৰিতও হৈছিল৷ আজান ফকীৰৰ গোড়ামিবিহীন চুফীবাদৰ প্ৰভাৱৰ বাবেই অসমৰ মুছলমান আৰু হিন্দুসকল ধৰ্মীয়ভাবে পৃথক হৈও সামাজিকভাবে একেই৷ ৷

বৈষ্ণৱ ভাৱধাৰাৰ সৈতে চুফীবাদৰ মিল আছেনে নাই সেই কথাৰ প্ৰমাণ তলৰ কথাকেইটালৈ মন কৰিলেই বুজিব পাৰি৷

বৈষ্ণৱ ধৰ্মৰ মূল বাণী আছিল – ’এক দেৱ, এক সেৱ, এক বিনে নাহি কেৱ৷ ’এই ধৰ্মবাণী আৰু ইছলামৰ মূল ধৰ্মবাণী একেই৷ ইছলামত কৈছে – ’ লা-ইলাহা ইল্লালাহু মোহাম্মদুৰ ৰাছুলুল্লাহ৷ ’ অৰ্থাৎ – আল্লাহৰ বাহিৰে আন কোনো উপাস্য নাই৷ মোহাম্মদ তেওঁৰ প্ৰেৰিত পুৰুষ আৰু বাৰ্তাবাহক৷
দ্বিতীয়তে, চুফীবাদৰ মতে মানুহৰ প্ৰধান কৰ্তব্য ধ্যান আৰু সমাধি, প্ৰাৰ্থনা আৰু নাম স্মৰণ৷ অৰ্থাৎ চুফীবাদৰ মতে মানুহৰ প্ৰধান ফৰজ বা কৰ্তব্য হৈছে আল্লাহক উপাসনা কৰা, আৰু যিমানবাৰ আল্লাহৰ নাম স্মৰণ কৰা হয়, সিমানেই পুণ্য হয় বুলি কোৱা হয়৷ এই ক্ষেত্ৰত মহাপুৰুষৰ নামধৰ্মৰ উদ্দেশ্যও একেই৷ কাৰণ বৈষ্ণৱ ভাৱধাৰাৰ মতেও হৰিনাম শ্ৰৱন আৰু কীৰ্তনৰ মাজেৰেই ঈশ্বৰৰ সন্ধান কৰা হয়৷ শ্ৰৱণ আৰু কীৰ্তনৰ দ্বাৰা পুণ্য আৰু মুক্তি লাভৰ পথ সুগম হয় বুলি বৈষ্ণৱ ধৰ্মতো বিশ্বাস কৰা হয়৷

তৃতীয়তে, চুফীবাদৰ মতে সকলো ধাৰ্মিক আৰু নৈতিক অনুভূতিৰ মূলতে সৰ্বজীৱৰ প্ৰতি প্ৰেম আৰু দয়া৷ সকলো জীৱৰ প্ৰতি সমানেই মৰম আৰু দয়া প্ৰদৰ্শন কৰাটোৱেই প্ৰকৃত ধৰ্ম৷ সকলো জীৱৰ গাতেই ’ফিৰিস্তা’ অৰ্থাৎ দূত আছে বুলি বিশ্বাস কৰে৷ বৈষ্ণৱ ধৰ্মৰ মতেও সকলো প্ৰাণীৰ গাতেই ঈশ্বৰ আছে বুলি বিশ্বাস কৰে সেয়ে সকলোকে আত্মসম জ্ঞান কৰিব লাগে৷ তাৰ উৎকৃষ্ট উদাহৰণ হেম সৰস্বতীৰ ’প্ৰহ্লাদ চৰিত্ৰ’ৰ জৰিয়তে পোৱা যায়৷ বৈষ্ণৱ ভাৱধাৰাৰ মতে সকলো প্ৰাণীৰ দেহত ঈশ্বৰৰ অৱস্থিতি আছে বুলি জ্ঞান কৰা হয়, সেয়ে সকলো জীৱৰ প্ৰতি প্ৰেম আৰু দয়া ভাৱ ৰাখিবলৈ কোৱা হৈছিল৷ ’কীৰ্তন ঘোষা’ত শংকৰদেৱে উল্লেখ কৰিছে যে –

’কুকুৰ শৃগাল গদৰ্ভৰো আত্মাৰাম৷
জানিয়া সবাকো পৰি কৰিবা প্ৰণাম৷ ৷

চুফীবাদত অাধ্যাত্ম সাধনাৰ পথত ভকতে গুৰুৰ উপদেশেৰে উপকৃত হৈ জীৱ তৰিব পাৰে বুলি বিশ্বাস কৰা হয়, ঠিক তেনেদৰে বৈষ্ণৱ ধৰ্মতো সকলো মাৰ্গৰ সাধনাতে গুৰুৰ স্থান সৰ্বোপৰি বুলি বিশ্বাস কৰা হয়৷

চুফীবাদত ভক্তিত অধিক প্ৰাধান্য দিয়াৰ লগতে আল্লাৰ স্বৰূপ, সৃষ্টিতত্ত্ব আৰু কোৰান বিশেষত্ব, ৰচুলৰ গুৰুত্ব সৰ্বোপৰি ধ্যান-ধাৰণাৰ ওপৰত গুৰুত্ব দিছিল৷ তেনেকৈ মহাপুৰুষীয়া বৈষ্ণৱ ধৰ্মতো মুক্তিৰ বাঞ্ছা নকৰি ভক্তিৰ ওপৰতহে অধিক গুৰুত্ব দিছিল৷

তাৰ উপৰি চুফীবাদৰ এটা প্ৰধান বৈশিষ্ট্য হৈছে – জগতৰ সকলো পদাৰ্থ পৰমাত্মাৰ প্ৰকাশ, মানুহৰ সকলো ক্ৰিয়া কৰ্ম, সংকল্প পৰমাত্মাই নিয়ন্ত্ৰিত কৰে৷ অৰ্থাৎ চুফীবাদে বিশ্বাস কৰে যে এই সমস্ত জগতখন পৰিচালনা কৰাৰ আঁৰত এক পৰমাত্মা তথা পৰমশক্তি আছে৷ এই পৰমশক্তিয়েই হৈছে – ’আল্লাহ’, যি মানুহৰ সকলো কৰ্ম-ক্ৰিয়া পৰিচালনা কৰে৷ চুফীবাদে এজন মাত্ৰ পৰমশক্তিৰে উপস্থিতি বিশ্বাস কৰে, তেৱেঁই সৰ্বশক্তিমান, পৰম কৰুণাময় আৰু দয়াশীল৷ চুফীবাদৰ এই মতৰ লগত শংকৰদেৱৰ বৈষ্ণৱ ভাৱধাৰাৰ মিল দেখা যায়৷ বৈষ্ণৱ ধৰ্মৰ মতেও বিষ্ণু বা কৃষ্ণই পৰম সত্য বা পৰম ব্ৰহ্ম৷ শংকৰদেৱৰ মতে কৃষ্ণৰ বাহিৰে আন দেৱ-দেৱীৰ পূজা-অৰ্চনা কৰাটো পাপ৷ তেওঁ কৈছে যে –

’অন্য দেৱী দেৱ নকৰিবা সেৱ
প্ৰসাদো নখাইবা তাৰ৷
মূৰ্তিকো নচাইবা গৃহে নপশিবা
ভক্তি হৈব ব্যভিচাৰ৷ ৷
(ভাগৱত, দ্বিতীয় স্কন্ধ)

গতিকে সামগ্ৰিকভাৱে দেখা যায় যে বৈষ্ণৱ ধৰ্মৰ ধ্যান ধাৰণাৰ স’তে চুফীবাদৰ যথেষ্ট মিল তথা সাদৃশ্য আছে৷ হয়তো সেই কাৰণেই অসমত কোনো ধৰণৰ বিবাদ নোহোৱাকৈ চুফীবাদে প্ৰচাৰ লাভ কৰিবলৈ সুযোগ পাইছিল৷ ইয়াৰ লগে লগে চুফীবাদৰ আগমনে অসমৰ হিন্দু আৰু মুছলমান উভয় ধৰ্মৰ লোককেই একতাৰ ডোলেৰে বান্ধিবলৈ সক্ষম হৈছিল৷

খ্ৰীষ্টীয় পঞ্চদশ শতিকাত সৰ্বভাৰতীয় প্ৰেক্ষাপটত হিন্দু-মুছলমানৰ মিলন ঘটোৱাত কবীৰৰ দোহা গীতসমূহে ইন্ধন যোগাইছিল৷ কবীৰৰ একেশ্বৰবাদী বিশ্বাসৰ স’তে বৈষ্ণৱ ধাৰণাৰ মিল থকাৰ বাবেই চুফীবাদ সমগ্ৰ ভাৰতবৰ্ষত বিয়পি পৰিছিল৷ মহাপুৰুষ শংকৰদেৱে এই সময়তে তীৰ্থ ভ্ৰমণ কৰিবলৈ যাওঁতে কবীৰৰ ঘৰত উপস্থিত হৈ তেওঁৰ পৰিয়ালৰ লগত আলাপ-আলোচনা কৰা বুলি চৰিত পুথিত পোৱা যায়৷ গতিকে শংকৰদেৱৰ প্ৰচাৰিত বৈষ্ণৱধৰ্মৰ ওপৰতো কবীৰৰ মতবাদৰ প্ৰভাৱ পৰা বুলি ভাবিবৰ থল আছে৷ শংকৰদেৱৰ ’দিহানাম’বোৰ কবীৰৰ ’দোহা’ৰ আদৰ্শত ৰচনা কৰা বুলি কোৱা হয়৷ ঠিক সেইদৰে অসমৰ দেহ বিচাৰৰ গীতসমূহৰো মূল ’জিকিৰ’ বুলি বহুতেই ক’ব খোজে৷

আজান ফকীৰে ৰচনা কৰা জিকিৰসমূহৰ লগত বৈষ্ণৱ যুগৰ গীত-পদৰ ভাৱ-ভাষা আৰু গুৰুবাদৰ সাদৃশ্য মন কৰা যায়৷ উদাহৰণ স্বৰূপে –

জিকিৰ:
ঘোষা: ’ৰহমৰ গিৰিহত তুমি আল্লা চাহাব ঐ যদি কৰা দৰিয়াৰ পাৰ৷’
পদ: চিন্তো হেৰা মোৰ মন আল্লাৰ নামত৷
ভজো হেৰা মোৰ মন গুৰুৰে পাৱত৷
পানী মৰে পিয়াহঁত, অগ্নি মৰে জাৰত৷
খোদা ৰচুল লুকাই আছে মোমিনৰ আঁৰত৷ ৷
(আজান পীৰ)

বৰগীত:
ঘোষা/ধ্ৰুং: গোপালে কি গতি কৈলে গোবিন্দে কি মতি দিলে
নাথ বিফলে বয়স সৱ গেলৰে৷ ৷
পদ: এভৱ গহন বন আতি মোহ পাশে ছন্ন
তাতে হামো হৰিণ বেড়াই৷
ফান্দীলো মায়াৰ পাশে কাল ব্যাধে ধায়া আসে
কাম ক্ৰোধ কুত্তা খেদি খাই৷ ৷

আনহাতে, উক্ত জিকিৰটিত উল্লিখিত-’খোদা ৰচুল লুকাই আছে মোমিনৰ আঁৰত’ কথাষাৰিৰ লগত এটি লোকগীতৰ সাদৃশ্যও মন কৰা যায়- ’লুকাই আছা দেখা নেদা মণিকূটৰ ভিতৰে, শংকৰ গুৰু আমাৰে, মাধৱ গুৰু আমাৰে৷’

মহাপুৰুষ শ্ৰীমন্ত শংকৰদেৱে শান্তি আৰু সম্প্ৰীতিৰে ধৰ্ম ঐক্য বজাই ৰাখি সমতা, ন্যায় আৰু ভাতৃত্বৰ ভাৱেৰে এখন বহল সমাজ গঢ়াৰ সপোন দেখিছিল৷ তেওঁৰ এই শ্ৰেণী-বৈষম্যহীন ধৰ্মীয় ৰীতি তথা গুণাৱলীত মুগ্ধ হৈয়েই মুছলমান সাধক হৈয়ো চান্দসাইয়ে তেওঁৰ শিষ্যত্ব গ্ৰহণ কৰিছিল৷
চুফীবাদী সাধকসকলে অসমলৈ ধৰ্ম প্ৰচাৰ কৰিবলৈ আহি এই কথা সহজেই অনুমান কৰিব পাৰিছিল যে বৈষ্ণৱ প্ৰধান অসম দেশত পোনপটীয়া দীক্ষাৰে ধৰ্মান্তৰ ঘটোৱা সম্ভৱ নহয়; সেয়েহে হয়তো চুফীবাদীসকলে কিছুমান বৈষ্ণৱী আদৰ্শ গ্ৰহণ কৰি তাৰ মাজেদি ধৰ্ম প্ৰচাৰৰ প্ৰয়াস কৰিছিল৷ কিন্তুু তাকে কৰিবলৈ যাওঁতে তেওঁলোকে কাৰো ধৰ্মীয় আৱেগত আঘাত হানা নাছিল, , বৰঞ্চ সকলোকে ভাতৃত্ব বোধেৰে বান্ধিবলৈ যত্ন কৰিছিল৷ উদাহৰণ স্বৰূপে এই জিকিৰটিৰ কথালৈ মন কৰিব পাৰি –

’মোৰ মনত ভেদ ভাব নাই অ’ আল্লা
মোৰ মনত ভিন পৰ নাই অ’ আল্লা৷
হিন্দু কি মুছলমান একে আল্লাৰ ফৰমান
মোৰ মনত একেটি ভাৱ৷ ৷
হিন্দুকে জ্বলাব, হায় অ’ আল্লা
মুছলমানক পুতিব, হায় অ’ আল্লা
হায় অ একেখনি জমিনৰ তল৷ ৷ ’
(আজান পীৰ)

গতিকে দেখা যায় যে – বৈষ্ণৱ ধৰ্মৰ ভাৱধাৰাৰ লগত চুফীবাদৰ বহুকেইটা দিশত সামঞ্জস্য থকাৰ বাবেই অসমৰ হিন্দু আৰু মুছলমানৰ সম্প্ৰীতি ৰক্ষা হৈ আহিছে৷ সময়ৰ কৰাল গ্ৰাসত পৰি কেতিয়াবা সাময়িকভাৱে হিন্দু আৰু মুছলমানৰ সম্পৰ্কত বিভেদ আহিলেও ই স্থায়ী হোৱাৰ সম্ভাৱনা নাই৷ মহাপুৰুষ শংকৰদেৱে আৰু চুফীবাদীসকলে এই সমন্বয়ৰ পথ মুকলি কৰি থৈ যোৱাৰ বাবেই হয়তো বৰ্তমানেও হিন্দু আৰু মুছলমান উভয় পন্থীৰ লোকে অসমৰ সমাজত মিলা-প্ৰীতিৰে বসবাস কৰি আহিছে আৰু ভৱিষ্যতেও থাকিব৷ ৷ ■■